कॉम्प्युटर नेटवर्क….ओळख आणि माहिती

आपल्या रोजच्या जीवनात आपण ‘नेटवर्क’ हा शब्द बर्‍याचदा ऎकतो. कळत न कळत आपण कुठल्या ना कुठल्या नेटवर्क सेवेचा लाभ घेत असतो. उदा. केबल टीव्ही, बँकांचे जाळे इ. माहितीच्या नेटवर्कच्या आधारे काही नेटवर्क्‍स विकसित झाली आहेत. त्याचा उपयोग आपण दैनंदिन जीवनात माहिती मिळविण्यासाठी करतो. ज्यामध्ये इंटरनेट, रेल्वे आरक्षण, ग्रंथालय नेटवर्क व माहितीचे नेटवर्क या दळणवळणातील प्रगत तंत्रज्ञानावर आधारित सेवांचा समावेश होतो. इंटरनेट म्हणजे माहितीचे प्रचंड मोठे जाळे , बर्‍याच सारे नेटवर्क येथे एकत्रित केले असतात. पण हे नेटवर्क काय आहे ? याची सुरवात कधी , कुठे , कशी झाली ? कॉम्प्युटर नेटवर्क म्हणजे काय? नेटवर्कचे फायदे-तोटे काय आहेत? आणि सर्वात महत्वाचे म्हणजे नेटवर्किंगमध्ये नवीन तंत्रज्ञान कोणते आहे? या सर्व प्रश्नांची उत्तरे आपण या लेखातून मिळवणार आहोत.

१९७०च्या दशकात पी.सी अर्थात पर्सनल कॉम्प्युटर अर्थात खाजगी उपयोगासाठीचा संगणक वापरायला सुरवात झाली. स्वत:च्या संगणकावर महत्वाची माहिती साठवली जाऊ लागली. एक्सेल शीटवर बिलींग करणे , शाळा अथवा कॉलेजचे निकालपत्र तयार करणे इ. कामे केली जाऊ लागली. यातूनच ही सर्व माहिती शेअर करण्याची गरज निर्माण झाली. आणि जन्म झाला ‘नेटवर्क’ या तंत्रज्ञानाचा!!! नेटवर्क म्हणजे एकाच प्रकारे काम करणारे, एकत्रित प्रणाली व पद्धतीमध्ये भाग घेणारे दोन घटक दळणवळण माध्यमाने जोडणे होय. नेटवर्कचा मुख्य उद्देश हा आहे की एका प्रकारचे काम हे नेटवर्क घटकांच्या मदतीने द्विगुणित करणे.

यू.एस. डिपार्टमेंट ऑफ डिफेन्सने (DoD) १९६० साली स्थापन केलेले कॉम्प्युटर नेटवर्क हे पहिले नेटवर्क होय. त्यास ‘अर्‌पानेट’ म्हटले गेले. या नेटवर्कमुळे वेगवेगळ्या प्रकारच्या संगणकांमध्ये संवाद होऊ शकतो हे सिद्ध झाले. अर्‌पानेटचे रूपांतर आज जगप्रसिद्ध इंटरनेट या महाकाय नेटवर्कच्या जाळ्यात रूपांतरित झाले आहे.

कॉम्प्युटर नेटवर्क हे किती जागेमध्ये , कसे तयार केले आहे यावरून त्याचे ३ प्रकार पडतात.

१. लोकल एरिया नेटवर्क (LAN) – हे एका छोट्या कंपनीत , शाळा / कॉलेजमध्ये किंवा घरगुती उपयोगासाठी केले जाते. यामध्ये कमीत कमी २ ते जास्तीत जास्त १०० कॉम्प्युटर जोडलेले असतात. एका मर्यादित उद्देशासाठी या प्रकारचे नेटवर्क हे अत्यंत उपयुक्त आहे. पण यामध्ये जर जागेची व्याप्त्ती किंवा जोडलेल्या कॉम्प्युटर संख्या वाढली तर नेटवर्कचा स्पीड कमी होतो. अर्थात नेटवर्कचा स्पीड हा इतरही बर्‍याच गोष्टींवर अवलंबून असतो.

२. मेट्रोपोलिटॅन एरिया नेटवर्क (MAN) – याप्रकारचे नेटवर्क हे एखाद्या शहरापुरते , राज्यापुरते मर्यादित असते. उदा. केबल नेटवर्क

३. वाईड एरिया नेटवर्क (WAN) – हे सर्वात मोठे नेटवर्क, जे शहर, राज्य , देश यांच्या हद्दी ओलांडून जाते. यामध्ये बरेच LAN अथवा MAN एकत्र जोडलेले असतात. याचे सर्वात महत्वाचे , मोठे उदाहरण म्हणजे ‘इंटरनेट’.

नेटवर्कमध्ये communication साठी कोणते माध्यम वापरले आहे त्यावरून नेटवर्कचे वर्गीकरण केले जाते.

१. इथरनेट नेटवर्क – यामध्ये कॉपर केबल वापरून नेटवर्क केले जाते. यात इलेक्ट्रीसिटी सिग्नलच्या माध्यमातून संदेशवहन केले जाते.

२. वायरलेस नेटवर्क – यामध्ये रेडिओतरंगाच्या माध्यमातून संदेशवहन केले जाते.

३. फायबर ऑप्टिक नेटवर्क – यामध्ये फायबर ऑप्टिक केबल वापरून नेटवर्क केले जाते . यामध्ये प्रकाशलहरींच्या माध्यमातून संदेशवहन केले जाते. या प्रकारचे माध्यम वापरून आपण सर्वात जास्त सुरक्षित , वेगवान आणि जास्तीत जास्त अंतरापर्यंत संदेशवहन करू शकतो.

नेटवर्कमध्ये communication चा वेग हा किलोबाईटस्‌ पर सेकंद (KBPS) , मेगाबाईटस्‌ (MBPS) किंवा गिगाबाईटस्‌ (GBPS) असा मोजला जातो. १००० बाईटस्‌ म्हणजे १ किलोबाईट आणि १००० किलोबाईट म्हणजे १ मेगाबाईट आणि १००० मेगाबाईट म्हणजे १ गिगाबाईट असे हे परिमाण आहे. वेगवेगळ्या प्रकारची नेटवर्क तयार करण्यासाठी वेगवेगळी उपकरणे म्हणजे नेटवर्क डिव्हायसेस लागतात. जसे की इथरनेट केबल , नेटवर्क कार्ड , हब , स्वीच , राऊटर , गेटवेज्‌ इत्यादी. नेटवर्कचा मूळ उद्देश आहे – कम्युनिकेशन ! अर्थात दोन अथवा जास्त संगणकांमधला संवाद. हा संवाद करण्यासाठी एका विशिष्ठ प्रणालीची गरज असते. यामध्ये संवादासाठीच्या नियमांचा (प्रोटोकॉल्सचा) समावेश होतो. TCP/IP , Novell Netware , Appletalk असे बरेच प्रोटोकॉल्स वापरून दोन अथवा जास्त संगणकांमध्ये माहितीचे वहन केले जाते.

कॉम्प्युटर नेटवर्क हे कामाचा ताण विभागण्यासाठीसुध्दा उपयुक्त आहे. यामध्ये ‘क्लायंट-सर्व्हर’ हे तंत्रज्ञान वापरले जाते. या तंत्रज्ञानात सर्व माहिती (database) हा सर्व्हरवर साठवलेला असतो. क्लायंट त्याच्या गरजेनुसार हा माहितीचा साठा वापरू शकतो. तसेच सर्व्हरला प्रिंटर जोडलेला असेल तर क्लायंट त्या प्रिंटरवरून प्रिंटस्‌ काढू शकतो. यासाठी ‘क्लायंट-सर्व्हर’ तंत्रज्ञानात बरीच सेटींग्ज करावी लागतात. कोणाही अनाहूत कॉम्प्युटरद्वारे सर्व्हरला कनेक्ट करून त्यावरील माहितीचा दुरूपयोग करू नये म्हणून त्याला वेगवेगळ्या प्रकारची सुरक्षा (security) द्यावी लागते.

ता.क- माझा हा लेख ’डेटाकॉम’ या कॉम्प्युटर आणि तंत्रज्ञान विषयक मॅगझिनमध्ये प्रकाशित झाला आहे.